"کافه های دنیا ،دانشکده های عاشقی اند ،اگر روزی تعطیل شوند،عشق و عاشقی هم تمام می شود."
قهوه برای بسیاری از ما ،چیزی بیشتر از یک نوشیدنی روزانه است ،نوشیدنی پر راز ورمزو دلچسبی که این روزها سر و صداهایی پیرامونش شنیده می شود و همه ما را دچار تردید و دو دلی کرده است که پس آ نچه را در باره فواید این سیاهوش تلخ شنیده ام و تبلیغات وسیع جهانی تا چه حد درست بوده ؟ وتا چه اندازه می توانم به این تبلیغات اعتماد کنم ؟ ایا زمان آن رسیده که فنجان قهوه را ببوسم و به کنار ی بگذارم ؟
هفت سالی می شود که بین یک سازمان عام المنفعه به نام انجمن آموزش و پژوهش از یک سو و کمپانیها و شرکتهای تولید و عرضه قهوه مانند استارباکس از سوی دیگر ،دعوایی حقوقی ادامه داشته که منجر به حکم و رای دادگاه شده است ، بر اساس این حکم شرکتها مجبورند روی محصولاتشان برچسب (Research on Toxics) را بزنند تا به مصرف کنندگان اخطار سرطان زا بودن را یادآوری کنند. در نظام بهداشت و درمان ایالت کالیفرنیا ،لیستی از مواد سرطانزا وجود دارد و ماده اکریلاماید از سال 1990در این لیست جای گرفته و طبق قانون باید تولید کنندگان و فروشندگان به مصرف کنندگان هشدار و اخطار لازم را بدهند چرا که دانشمندان بر این باور هستند این ماده سرطانزا می باشد حال باید منتظر باشیم و ببینیم در آینده جایگاه مصرف این نوشیدنی پرطرفداردر پیچ و خم حکم جدید چگونه خواهد شد.
یکی از نویسندگان فرانسوی به نام انیس مارتن لوگان کتابی با عنوان ( آدمهای خوشبخت کتاب می خوانند و قهوه می نوشند ) نوشته که نشان از اهمیت و ارزش قهوه در برخی جوامع است شاید شما هم جزو افرادی باشید که معتقدید قهوه در هر شرایطی حال آدم را خوب می کند و بسیار پیش آمده باشد که در میان خستگیهای یک روز کاری شلوغ ، گوارایی نوشیدن یک فنجان قهوه دلچسب و انرژی زا را با هیچ چیز دیگر نتوانسته ایدعوض کنید.
قهوه در گذر زمان
بسیاری از ما بر این باور هستیم و گمان می کنیم که قهوه نوشیدنی است که از فرنگستان به ایران رفته و چای یک نوشیدنی ناب ایرانی است در حالی که اروپاییان تا همین چند سده پیش با هیچ کدام آشنایی نداشته و هیچ یک را نمی شناختند آشنایی فرنگیان با این دو ،در خاور میانه پیش آمده است وقتی به تاریخچه قهوه رجوع کنیم به اختلافات گسترده در باره چگونگی کشف و زمان آن برخورد می کنیم و تاریخ نگاران به یک نتیجه مشترک نرسیده اند و نمی توان تاریخ معتبر دقیقی ذکر کرد ولی اولین بار به ثبت آن در قرن نهم می رسیم که در کشور اتیوپی کشت شده و به آن بونک Bunc می گفتند و جهان عرب با گسترش افقهای تجاری قهوه را به یمن رساندند و سرانجام از طریق مسافران ،حجاج، و تجار به تمامی مسلمانان رسید و در قرن پانزدهم به امپراتوری ترکیه ،مکه و قاهره ، که در این شهر خیلی سریع به مغازه ها و خانه ها راه یافت . یکی از قدیمی ترین اسناد در تاریخ ایران به کتاب( الحاوی) نوشته زکریای رازی و کتاب قانون پورسینا بر می گردد که در باره دانه ای به نام بون Bunn و نوشیدنی ساخته شده از آن و کاربردهای پزشکی آن آگاهیهایی داده است
پورسینا در قانون می نویسد :برای گزینش آن دانه هایی بهترند که سبک باشند و بوی خوشی دهند دانه های سنگین و سپید خوب نیستند طبع آن گرم و خشک است و به باور برخی سرد به اندامها نیرو می بخشد پوست را پاکیزه می کند و رطوبت زیر آنرا خشک کرده و بوی خوشی به تن آدمی می بخشد
مولوی هم در یکی از غزلهای سه زبانه خود (عربی پارسی یونانی )چنین گفته است:
یا سیدتی! هاتی!من قهوته کاساتی من زارک ،من صحو، ایاک و ایاهو
یعنی ای بانوی من ، چند جام باده برایم بیاور . هر که از روی هشیاری پیش تر آمد هان تو و هان او(( یعنی او را راه مده ))
برخی می گویند علت نام گذاری این نوشیدنی به قهوه آن است که در اصل قهوه البون یعنی نوشیدنی بون بوده است . گویا نخستین کاربرد غیرپزشکی قهوه در میان درویشها بوده فخرالدین ابوبکر ابن ابی یزیدالمکی گزارش داده و به گروهی از صوفیان به نام شطیلیه اشاره می کند که به دلیل کمبود القات که گیاهی مخدر در کشورهای عربی بوده از دانه های قهوه استفاده می کردند( ضرب المثل قات زدن به تاثیر تخدیدی همین گیاه اشاره دارد )
همچنین نقل است که جمال الدین یکی از صوفیان اهل عدن در یکی از سفرهایش به ایران عده ای را در حال نوشیدن قهوه می بیند که او از خوردن آن امتناع می کند اما در بازگشتش به عدن مریض شده و تصمیم می گیرد تا نوشیدنی قهوه را امتحان کندو ببیند چه تاثیری بر وضعش می گذارد ،با خوردن قهوه نه تنها سلامتیش را باز یافت بلکه فواید سودمند دیگری را نیز درک کرد از جمله آرامش از سردرد ، احساس سرزندگی و پس راندن خواب آلودگی در نتیجه او این نوشیدنی را به دیگر دوستان صوفیش معرفی کرد تا بتوانند با کمک آن شبهایشان را آسان تر صرف بیدار ماندن ، ذکرگویی و عبادت کنند ناگفته نماند که در دوره ای قهوه هم مانند شراب در اسلام حرام اعلام شد که پس از بررسی دوباره این حکم منتفی شد ،در مسیحیت نیز پیروان کلیسای ارتدکس ،نوشیدن قهوه را ممنوع کردند که بعدا لغو شد.
سرگذشت قهوه و قهوه خانه در ایران
در ایران این نوشیدنی از زمان صفویه جای خود را در میان نوشیدنیهای روزانه ایرانی باز کرد و قهوه خانه ها نیز از همین زمان رواج پیدا کرد در زمان شاه عباس قهوه خانه های بسیاری در شهر سپاهان یا اصفهان به ویژه نزدیک چهارباغ وجود داشت و مرکزی شده بودند برای تفریح و سرگرمی و البته گفتگوهای علمی ، ادبی و فرهنگی و همین قهوه خانه ها نقش بزرگی در گسترش و زنده نگاهداشتن فرهنگ و ادبیات کشورمان از طریق برگزاری برنامه های شاهنامه خوانی و نقل داستانها و حکایتهای تاریخی و مذهبی داشته اند . قهوه خانه ها با شکوه و بزرگ بوده اند و در میان آنها آب جاری و فواره صفا و طراوتی به این مکانها می بخشید . شاه عباس خودش و گاهی سفیران کشورهای اروپایی را با خود به این قهوه خانه ها می برد و با باز شدن پای گردشگران خارجی به ایران ،حضور آنها را در این مکانها می توان شاهد بود واین خود انگیزه ای شد تا با بازگشت به کشورهایشان ، چنین مراکز و مکانهایی را در وطن خودشان به وجود آورند. از زبان یک جهانگرد ایتالیایی به نام Pietro della valle که مدت شش سال در ایران اقامت داشت و هم او بود که گربه ایرانی را با خود به اروپا برد درصفحه ۷۵ ترجمه سفرنامه اش می خوانیم که در باره نحوه درست کردن قهوه نوشته است : وقتی آب خوب به جوش می آمد به آن مقداری از گردی به نام قهوه به میزان مناسب اضافه می کردند و می گذارند بجوشد تا تلخی آن گرفته شود و اگر به خوبی آماده نشود این تلخی در آن می ماند سپس آنرا می گذارند تا اندازه ای سرد شود که بشود داغی آنرا تحمل کرد و آنرا در ظرف چینی کوچکی می ریزند و اندک اندک و جرعه جرعه آنرا می نوشند این آب دیگر طعم و رنگ آن گرد را به خود گرفته و خود گرد را که ته نشین شده نمی خورند هر که می خواهد این نوشیدنی خوشمزه تر شود شکر و دارچین و میخک هم در آب جوش می ریزد تا مزه بهتری بگیرد حتی بدون این مزه ها و با همان گرد قهوه تنها هم باز این نوشیدنی خوشمزه است و می گویند فایده های زیادی برای تندرستی دارد به ویژه برای گوارش و نیرومندکردن معده و پیشگیری از ترش کردن ، تنها می گویند که اگر پس از شام قهوه خورده شود کمی خواب را از سر می برد به همین خاطر کسانی که می خواهند شبها مطالعه کنند آنرا می نوشند ،امیدوارم وقتی به شهر رم برگردم این را با خودم بیاورم شاید تا آن موقع هنوز چیز تازه ای باشد .)) گفته می شود به احتمال بسیار قهوه از طریق این جهانگرد ایتالیایی قهوه به اروپا راه پیدا کرده است.
همچنین یک جهانگرد آلمانی به نام آدام اولیا ریوس در زمان شاه صفی به اصفهان سفر کرده و در صفحه ۲۲۲ ترجمه سفرنامه اش از قهوه و قهوه خانه چنین یاد می کند : قهوه خانه جایی است که در آن تنباکو مصرف می کنند و آب سیاهی را می نوشند که به آن قهوه می گویند شاعران و تاریخدانان و بزرگان ایرانی ( مانند میرداماد و شیخ بهایی ) از مشتریان داین این جاها هستند و بدین ترتیب در سرگرم کردن مردم نقش دارند .
با توجه به آنچه گفته شد نخستین نشانه ها از قهوه در کشور اتیوپی دیده شده و از آنجا به جهان عرب راه یافته و از این روست که هنوز بهترین دانه قهوه به نام عربیکا شناخته شده است و اولین نوشیدنی تهیه شده از گیاه وحشی قهوه توسط یک چوپان افسانه ای در اتیوپی نوشیده شده واولین بار در یمن کشت شده و یمنیها نام cafe یا coffee این نام عربی را بر آن گذاشتند که قهوه در اصل به معنای لغوی شراب است در ابتدای ورود قهوه به اروپا ، اروپاییان با دیده شک به آن می نگریستند ولی گفته می شود در خدود سال ۱۶۰۰ میلادی وقتی پاپ کلمنت هشتم چنان از نوشیده یک فنجان قهوه لذت برد که انحصار آنرا در دست مسلمانان خطایی بزرگ دانست و خواستار عمومیت دادن آن شد اگر از تاریخچه مختصر پیدایش آن در ایران و اروپا بگذریم و به خواص و همه گیر شدن آن بپردازیم که چنان در دل مردم جهان جای خود را باز کرده که علی الرغم برچسب سرطان زا بودن قهوه ، بسیاری بدون این نوشیدنی تلخ و سیاه ،روزشان روز نمی شود چرا که ۱ـ به دلیل کافیین موجود در آن ،سوخت و ساز بدن در حدود ۳-۱۷٪بالا رفته و به دنبال آن سبب افزایش چربی سوزی می شود
۲- قهوه سبب افزایش انرژی و کاهش اخساس خستگی می گردد پس از مصرف آن کافیین موجود در قهوه ،در جریان خون جذب شده و پس از ورود به سیستم اعصاب مرکزی ، از یک طرف مانع فعالیت ماده ای که عامل خستگی و خواب آلودگی است می شود و از طرف دیگر با افزایش دوپامین به فرد احساس انرژی و شادابی می بخشد
۳- کافیین موجود در قهوه ،با تحریک سیستم عصبی عملکرد فیزیکی را بهبود می بخشد
۴-گفته می شود که قهوه می تواند خطر ابتلا به برخی بیماریها را تا حدی کاهش دهد و باعث کاهش ریسک ابتلا به بیماریهایی نظیر دیابت نوع دوم ، پارکینسون ، الزایمر و سکته قلبی شود .
۵-طبق پژوهشهای دانشگاه هاروارد که در سال ۲۰۱۱ چاپ شده ،بانوانی که روزی ۴ فنجان یا بیشتر قهوه بنوشند ۲۰٪ کمتر دچار افسردگی می شوند.در جامعه اماری ۲۰۸۴۲۴ نفری، پژوهشی انجام شد که دریافتند که نوشیدن روزی ۴ یا بیشتر فنجان قهوه ۵۳٪ احتمال خودکشی را کمتر می کند.
۶- قهوه سبب طول عمر می شود چرا که احتمال ابتلا به برخی بیماریها را کاهش می دهد.
چنانچه فواید نوشیدن قهوه مسلم باشد حال باید این فواید را در یک کفه ترازو و در کفه دیگر سرطانزا بودن آنرا قرار داد تا بتوانیم به نتیجه و برایندی برسیم که آیا به نوشیدن آن ادامه دهیم و یا درصدد ترک عادت برآییم .