تاریخچه پول در گذر زمان

پول ، پول، پول این  واژه دلفریب ،  شیی دوست داشتنی که داشتنش موجب 

نشاط است  و سربلندی و سالاری و نداشتنش سبب رنج است و سرافکندگی و

 دلواپسی  . پول که نماد ثروت  شده است و عزت  پول که سمبل  قدرت  شده ا

 است و شوکت .  واژه ای با اصالتی یونانی که هم اکنون به جرات می توان ادعا

کرد در زندگی هر انسانی بیشترین کاربرد لفظی را دارد و بیشترین تکاپوی

انسانها برای دیدار رخ ماهش است که برخی دل و 

دین می بازند تا به چنگش آورند و برخی نیز انسانیتشان را  بر باد می دهند

تا توفیق به دست آوردنش را پیدا کنند .  این شیی فرّار که با سختی و مرارت 

به دست آمده و به سرعت باد می پرد ونیست  می شود و از دست می رود . از 

پول وسرگذشتش می گوییم که در گذر زمان و در طول سده ها ، چه بر سرش آ

مده ، وچه بر آن گذشته ، چگونه راه پر پیچ و تاب زمان را پشت سر گذاشته

 و خود را به ما رسانده ، در هر 

برهه ای ،خود را به شکلی فریبنده نمایان ساخته و بسیاری را به دنبال خود 

تا ناکجا آباد کشانده  ، از چه راههایی گذر کرده ، چه مسیری را پیموده و چه

تاریخچه ای را  در پشت سر دارد که اکنون با این وجنات به ما رسیده است.

حقیقت این است که این شیی دلچسب ،داستانی طولانی دارد که به ابتدای تمدن

بشری بر می گردد ،در آن گذشته های دیرین ، انسانها با تلاش یدی نیازهای 

اولیه و اساسی خود را تامین می کردند. شکار بود و شکارچی ماهر که با توجه

به خصوصیتهای  انسانی، به حد  و حدود نیازش قانع نبود  و چون می -

توانست  ، بیش از نیازش ،شکارمی کرد . کشاورز هم به مرور زمان یاد می-

 گرفت که چگونه محصولی بیشتر از احتیاجش به دست  آ ورد ، صیاد هم زمان

بیشتری را برای صید ماهی می گذراند ،اما آنها به تجربه دریافتند که آنچه را 

به دست آورده اند ،نمی توانند برای زمانی طولانی نگه دارند  ،لذا  از سر 

اجبار به دیگران  می بخشیدند از این رو به فکر معاوضه کالایی که داشتند با 

آنچه نداشتند افتادند هر چند که در زمانی آنرا با زور هم به چنگ می آوردند 

ولی به تدریج دریافتند که بهتر،ایمن تر و آسانترین مسیر برای به دست آوردن 

نیازهایشان مبادله و معارضه و تبادل کالا با یکدیگر است و این امر بدون

 ارزشگذاری بر روی اجناس یکدیگر انجام می گرفت ولی این امر به این 

سادگیها هم  نبود .

پژوهشگران ، چنین مبادله و معامله هایی را به انسانهای ماقبل تاریخ 

یعنی  کم و بیش ، به ده هزار سال پیش بر می گردانند و کاوشهای این 

 پژوهشگران منتج به آن شده که نیازهای  انسانهای آن روزگارغذا ، سلاح،لباس

لوازم زندگی و ابزارها بودندو هر چه زمان می گذشت این تبادلات هم گسترش 

می یافت اما آرام آرام بر سر ارزش این محصولات ،اختلافاتی هم بروز می 

کرد و مشکلاتی در جهت ارزشگذاری محصولات بین افراد پیدا می شد وتعیین 

ارزش کالا بر پایه ای درست و با معیارهایی که مورد تایید و قبول هر دو 

طرف باشد ،نداشتند .

فرضا کسی که دام اضافه داشت ،چگونه آنرا با گندم و جو فرد  دیگر می -

توانست معاوضه کند .

 حدود هشت هزار سال پیش از میلاد ، با گسترش کشاورزی و اختراع خط ،

(که گفته می شود نخستین بار در بین النهرین بوده است ) و در پی نیاز مبرم 

انسانها به غلات ، این محصول وارد مبادلات رایج شد و نخستین بار حاکمان 

سومر ،اقدام به ساخت

انبارهای غله و ایجاد سیستمی برای محاسبه عادلانه با کشاورزان کردندکه در 

ابتدا این محاسبه و تبادلات به وسیله ژتونهایی که شبیه سکه بود انجام می گرفت

 ، به گفته 

پژوهشگران ، در حدود هفت هزار سال پیش از میلاد ،در غرب و قاره آسیا 

تمدنهایی وجود داشت که به استخراج  موادی چون طلا ،مس و قلع  می -

پرداخت 

با گذر زمان نیازهای انسانها بیشتر و توانایی آنها برای رفع این نیازها با 

ساخت و تولید  افزونتر، بالاتر رفت  .تنوع در تولید و نیاز بشر به این تولیدات در گسترش اقتصاد کشورها ،سبب پیدایش دو کالا،. با ثبات نسبی ارزش که مورد قبول اکثریت 

بود  گردید و این دو کالا طلا و نقره نام داشت و ابزاری جدید برای مبادله ایجاد شد.

در حدود سه هزار سال پیش از میلاد در شهرهای مصر و بین النهرین استفاده از طلا رایج شد ،با گذشت زمان و رونق داد و ستد و در همان زمان در دنیا ،شروع به استفاده

از ابزاری به نام پول به جای سنگ و صدف و پوست حیوانات و ساخته هایی چون چاقو و سرنیزه استفاده گردیدکه سالها رایج بود و بارها مورد بازبینی و اصلاح قرار گرفت

بدین ترتیب که شمشهای طلا و نقره به سکه های کوچک و مختلف تبدیل و سپس هر حاکم بر روی آن مهر مخصوص خود را می زد که در قلمرو جغرافیایی خود به کار می 

برد ، یکی از نخستینها کشورها لیدی بود . هرودت، تاریخ نگار سده پنجم پیش از میلاد می نویسد :در میان مردم و ملتهایی که می شناسم مردمان لیدی نخستین کسانی هستند که 

برای مصرف خود از زر و سیم سکه زدند.  هر چند که گفته می شود آنها مهاجرین یونانی بودند در خدمت دولت لیبی  و در واقع جهانیان این بزرگترین اختراع،پس از

اختراع  خط را مدیون یونانیها می باشند. ناگفته نماند که با اکتشافاتی که اخیرا در کشور هند انجام شده ،سکه هایی به دست آمده که به سه هزار سال پبش از میلاد بر می گردد.

با روی کار آمدن هخامنشیان و فتح لیبی به دست کورش بزرگ ، سرزمین لیبی و کارگاه سکه زنی آنها ،بخشی از قلمرو هخامنشیان شد . در دوران داریوش اول ،اولین سکه -

ای که در ایران رواج یافت به نام (( دریک))ضرب زده شد و همچنین سکه ای دیگر از جنس نقره بود. با ساخت سکه ،نقش پول فلزی یا سکه ،در بازارهای مختلف و 

مبادلات  و معاملات ، روز به روز مهم تر و جدی تر می شد. در محیط پر آشوب دوران گذشته ،حمل و نقل مقادیربالایی از سکه ،خطراتی را به همراه داشت و بازرگانان مجبور 

به استفاده از دستنویسهایی برای انجام معاملاتشان بر آمدند  ،این شیوه موجب گسترش حرفه ای شد که صرافی  نام گرفت و صاحبان این حرفه ، 

واسطه عملیات پولی ، بین تجار و بازرگانان در داخل و خارج از کشور بودند جالب است بدانید که عملکرد این پیشه و حرفه یعنی صرافها ،مقدمه ای شد برای اختراع و نشر 

پول کاغذی . بدین ترتیب که  در روم باستان ، صرافها دست نوشته هایی را در اختیار مشتریان خود قرار می دادند که این اسناد به اعتبار صراف صادر کننده آن دست به 

 دست می گشت و عملا نقش و وظیفه پول سکه ای رایج آن زمان را انجام می داد . گردش این اسناد صادر شده از طرف صرافها ،رویه ای شد برای پایه گذاری سیستم پول 

کاغذی که رابطه  ثابت و قانونمندی با طلا و نقره داشت.

طبق تحقیقات انجام شده ،چینی ها اولین مردمانی بودند  که از پول کاغذی در دادو ستدهایشان استفاده کردند چرا که اولین تمدنی بودند که سال صد میلادی با  

استفاده از موادی چون کتان ، کنف، بامبو و پوست درخت توت ، به تولید کاغذ دست یافته بودند و شروع به نوشتن اسناد بدهی و بستانی بر روی کاغذ و پوست گوزن می - 

کردند که ضمانتی بود برای مبادلات بلند مدت .  بدین ترتیب اسکناس جایگزین بسیار سبک تری به جای هزاران سکه شد که در عملیات و مبادلات بزرگ ،بین مناطق مختلف

جا به جا می شد  . با توجه به این نکته ، در حدود قرن هفتم میلادی درچین و دردره  رودخانه

زرد ، اولین اسکناسهای کاغذی، مورد استفاده قرار گرفت 

راحتی حمل و نقل اسکناس سبب شد تا بازرگانان با مراجعه به خزانه دولتی ،سکه های خود را با اسکناس معاوضه کنند،نشر ، توسعه و گسترش پول کاغذی در روزگاران 

پیشین ، به شکلهای گوناگون ، دارای نقش و وظایف خاصی بود و اینگونه شد که امروزه  پول، بدون کوچکترین تامل و فکری و کاملا به عنوان یک امر پذیرفته شده تلقی می

شود،راه پر پیچ و خم و مسیری بس دراز و طولانی را ،در گذر سده ها و سالها پشت سر گذرانده تا به آنچه امروز شاهد هستیم رسیده است ، بله پول اختراع شد و یکی از 

اختراعات  بزرگ و شگرف و کم نظیر بشر گردید و به بسیاری از جنگها ، نبردها و مناقشات تمدنهای نخستین و مشکلات در مبادلات کالا پایان داد و  به عنوان یکی از 

مهمترین رخدادهای تمدن بشری ، توانست انقلاب بزرگی را ایجاد کند چرا که امکان تعیین ارزش کالا  بر اساس واحدی که مورد قبول طرفین معامله باشد به دست آمد .

مروری بر حکایت شیرین و تلخ پول و فراز و فرودهای آن در ایران

همانگونه که کوتاه رفت با تصرف لیدی توسط دولت هخامنشی ، ایرانیان نیز به ساخت کارگاه ضرب سکه در زمان کورش بزرگ اقدام کردند. داریوش سوم پولی ضرب کرد 

که محلّی نبود و ارزش و اعتبار کشوری داشت . نخستین سکه ای که از دوران  دیرین ایران  به یادگار مانده از زمان پادشاهی داریوش است و شهرت جهانی دارد و از زر 

ناب ساخته شده است . حکام این دوره فقط اجازه ضرب سکه با نقره را داشتند و ضرب زرّین آن در انحصار مرکز کشور و داریوش بود . پس از فتح یونان به دست سپاه 

 ایران ،واژه درم در ایران برای سکه رایج و متداول شد که از واژه دراخم یونانی برگرفته شده است و بعدها  اعراب این واژه را از ایرانیان وام گرفتند که تا به امروز ،وجود  

 دینار را در کشورهای عربی شاهد هستیم . پس از غلبه اسکندر ،دیگر سکه طلا ضرب نشد و در دوره اشکانیان و سلوکیان هم ،جنس سکه ها از نقره و برخی از برنج و مس 

بود . در دوره و عصر صفویه ،سکه از سه جنس طلا ، نقره و مس ضرب می شد که ضرب سکهء طلا فقط در جشنهای نوروزی بود و (( شاهنشاه )) نام داشت ،سکهء

شاهنشاهی در میان مردم رواج نداشت  چرا که ارزش زیادی داشت و آنرا اشرافی یا اشرفی نیز می گفتند . سکه نقره ای هم ((عباسی ))خوانده  می شد. در دوره نادر شاه ،واحد پولی به 

نام (( نادری‌)) به وجود آمد . وقتی به زمان سلطنت قاجار در ایران می رسیم  ،به تومان هم می رسیم ،چرا که واحد پول در ایران به (( تومان ))تغییر نام داد و از طلا ساخته

می شد ، تومان واژه ای ترکی مغولی است با تلفظ   تُمن  که  به معنی ده هزارآمده  و در تقسیمات لشکری ارتش نیز به کسی که فرمانده ده هزار نفر بود تومان باشی یا امیر

 تومان می گفتند .واحد کم ارزشترو نقره ای  نیز  «شاهی» نامیده میشد . تومان طلا نخستین بار در زمان فتحعلیشاه ضرب شد که در دوره ناصرالدین شاه از وزن آن کاسته شد. 

در زمان حکومت فتحعلیشاه سکه نقره جدیدی به نام ((صاحبقران )) نیز ضرب زده شد و شاهی مسی کم ارزشترین پول این زمان بود.

در اواخر قاجاریه سکه های یک قرانی  و

دوزاری هم ضرب شد ،به طور کلی تومان از طلا ، قران نقره ، و شاهی از مس بود .پولهای رایج از جنس نقره و تا اوایل دوره پهلوی نیز متداول بودندولی تا این زمان هرگز طلا پشتوانه ضرب سکه نبود

ادامه دارد

به دوره پهلوی می رسیم که ایران سر و سامانی پیدا کرد و بنا بر آن گذاشته شد که پول در ایران یکدست  شود ،از آذرماه ۱۳۰۸خ  تنزل بهای نقره در جهان شدت یافت و به تبع

آن از ارزش سکه قران ایران به شدت کاسته شد و این موضوع مطرح شد که پایه پول ایران به جای نقره بر مبنای طلا قرار گیرد و در ۲۷ اسفند همان سال در کمیسیونی 

قانون تعیین واحد و مقیاس پول قانونی ایران را تصویب کرد که به موجب آن طلا برای نخستین بار پشتوانه پول  و ریال به عنوان واحد پول ایران انتخاب شد ،یک ریال معادل

 ۳۶۶۱/۰   گرم طلا شناخته شد ،طبق این قانون اجازه داده شد سکه نقره یک ریالی به وزن ۵/۴ گرم در داخل ایران رایج شد و از اول فروردین ۱۳۱۱ ریال به عنوان 

واحد رسمی پول ایران  به جریان افتاد و پس از حدود یک سده حکومت قران منقرض و ریال جایگزین آن شد  ولی به دلیل برابری ارزش ریال با قران ، در گویش

مردم قران نیز گفته می شد و تا به امروز همچنان  ریال واحد پول رسمی ایران  به شمار می آید ،واژه ریال از سکه رءال پرتغال گرفته شده است چرا که با باز شدن پای 

پرتغالیها به ایران سکه رءال پرتغال به نام ریال رواج پیدا کرد که در اصل یک واژه اسپانیایی بوده و نام سکه ای رایج در آن سرزمین که به معنای شاه و شاهی می باشد،

این واژه مترادف واژه رویال « Royal » انگلیسی است . ناه گفته نماند که از مسکوکات قانونی دوره رضا شاه ،سکه طلای پهلوی بود با عیار ۹۰۰ در هزار که به عکس

شیر و خورشید مزیّن بود .

در دوره پهلوی اول و  رسیدن ایران به آرامش و پس از تورمهای اقتصادی مختلف،پول کاغذی یا اسکناس چاپ شده و رواج پیدا کرد و به صورت اسکناسهای پنج ریالی

و ده ریالی( یک تومانی) منتشر شد که می توان آن را در مجموعه و کلکسیونهای پول مجموعه داران و کلکسیونرها پیدا کرد . گفته می شود نخستین بانکی که به چاپ

اسکناس در ایران پرداخت بانک پرق بود که مرکزش در لندن قرار داشت و اسکناسهای چاپ شده ء این بانک ، در بانک بازرگانی ایران انتشار می یافت و از پنج قران 

به بالا بود . در سال ۱۲۶۷ ه ق  امتیاز چاپ اسکناس از این بانک به بانک شاهی واگذار شد مدیریت  این بانک در ایران را ایرانشناسانی چون

هوتم شیندلر و ژوزف رابیو بر عهده داشتند ، با ابتکار ژوزف رابیو بانک شاهنشاهی اقدام به چاپ اسکناسهای کوچک کرد که به سرعت وارد زندگی روزمره مردم شد و 

البته سود سرشاری هم به جیب زد. اسکناس در آغاز قرار بود با پشتوانه طلا چاپ شود اما بعدها با پشتوانه نقره به چاپ رسید و گفته می شود که ۷۰٪ اسکناسها  هم بدون 

 پشتوانه بوده و این امر هم سود سرشاری را برای بانک در بر داشت ،میزان انتشار اسکناس توسط این بانک طبق قرارداد رویترز۲/۸میلیون تومان به نرخ آن زمان و بر  

 اساس پشتوانه طلا و نقره انجام می گرفت و بیش از آن منوط به اجازه دولت ایران.